L-inkompetenza, ħsara biss tagħmel

L-impjant f’Ħal-Far għall-ipproċessar tal-fdalijiet tat-tonn kellu l-potenzjal li jagħti kontribut sostanzjali għall-iżvilupp tal-ekonomija ċirkulari f’Malta. Bħal ħafna affarijiet oħra l-inkompetenza qerditu.

Fuq il-karta kien proġett tal-ogħla kwalità. Fil-prattika, s’issa, qed jiżviluppa f’diżastru ieħor.  Biċċiet ta’ informazzjoni li qed tasal għandi qed tindika li probabbilment ser jirriżulta li x-xeħħa fil-fondi allokati biex ikun ikkummissjonat l-apparat istallat fl-impjant, hi l-kawża ewlenija tad-diżastru li qed jiżviluppa.

Bħala riżultat ta’ dan kollu irnexxielhom jittrasformaw pass pożittiv f’esperjenza negattiva għal kulħadd. L-impatt ta’ dan kollu ser jibqa’ magħna għal żmien mhux żgħir għax riżultat ta’ dak li ġara qed tissaħħaħ l-isfiduċja fl-awtoritajiet li għal darb’oħra ġie ippruvat li mhumiex kapaċi li jwasslu proġett tajjeb biex jagħti r-riżultat mixtieq.

Għal darb’oħra l-inkonvenjent hu fuq Birżebbuġa, kif ilu jiġri s-snin riżultat ta’ attività industrijali oħra fiż-żona. L-assalt fuq Birżebbuġa tul is-snin ħalla impatt fuq il-kwalità tal-ħajja tar-residenti.  Fuq quddiem nett f’dan ir-rigward hemm it-Terminal tal-Port Ħieles, li hu ta’ inkonvenjent 24 siegħa kull jum. Huwa biss dan l-aħħar li dan l-inkonvenjent beda jiġi indirizzat.

Qiesu dan mhux biżżejjed, fiż-żona industrijali ta’ Ħal-Far, f’data mhux il-bogħod ser ikollna ukoll trakka tal-karozzi li ser tkun iffinanzjata mill-fondi li nġabru mill-bejgħ tal-passaporti! Iktar impatt fuq ir-residenti ta’ Birżebbuġa!

L-aktar attakk riċenti fuq il-kwalità tal-ħajja f’Birżebbuġa qed isir mill-attività ta’ Aquaculture Resources Ltd f’dawn l-aħħar ġimgħat. Dan riżultat tal-irwejjaħ ta’ ħut u drenaġġ ifur fiż-żoni residenzjali.  It-tmexxija tal-kumpanija Aquaculture Resources Ltd kontinwament irrifjutat li terfa’ r-responsabbiltà għall-irwejjaħ tal-ħut u d-drenaġġ ifur għax, qalet, li qed tieħu l-passi kollha meħtieġa fl-impjant tagħha f’Ħal-Far.  

Il-binja li fiha illum hemm l-impjant għall-iproċessar ta’ prodotti tat-tonn kien approvat permezz ta’ applikazzjoni li ma tieħux ħin u dan riżultat ta’ emendi għar-regolamenti tal-ippjanar magħrufa bħala proċeduri tad-DNO (Development Notification Order). Fil-prattika dan elimina l-konsultazzjoni pubblika fil-kaz ta’ xogħolijiet ta’ kostruzzjoni f’żoni industrijali. Riżultat ta’ hekk ħadd ma kien jaf li nhar is-16 ta’ Marzu 2021, l-Awtorità tal-Ippjanar ħarġet il-permess ta’ żvilupp bir-referenza DN01359/20 għall-binja tal-impjant fuq il-Plot 36B fiż-żona Industrijali ta’ Ħal-Far. Il-permess ħareġ f’isem Dr Charlon Gouder, CEO ta’ Aquaculture Resources Limited.

Il-konsultazzjoni pubblika bdiet biss f’Ġunju 2022, ftit wara l-elezzjoni ġenerali. Dan seħħ permezz ta’ dokumentazzjoni dwar il-proċess li jwassal għal permess ambjentali magħruf bħala applikazzjioni IPPC. L-ittri IPPC jfissru Integrated Pollution Prevention and Control u l-proċess hu regolat b’direttiva tal-Unjoni Ewropeja li ġġib dan l-isem u li ilha parti mill-liġi Maltija sa minn meta Malta issieħbet fl-Unjoni fl-2004.

Id-Direttiva IPPC hi intenzjonata biex ikun assigurat li l-impatti ambjentali ta’ numru ta’ proċessi industrijali jkunu indirizzati b’mod integrat. L-impjant tal-prodotti tat-tonn hu soġġett għal din id-Direttiva.

Riżultat ta’ hekk hu meħtieġ il-presentazzjoni ta’ dokumentazzjoni dettaljata teknika li permezz tagħha jkun ċar dwar kif ser issir il-ħidma industrijali, dwar l-impatti ambjentali riżultanti kif ukoll dwar kif inhu ippjanat li dawn ikunu indirizzati.

Din id-dokumentazzjoni ġiet ippreżentata u wara li kienet eżaminata mill-ERA ħareġ il-permess għall-impjant biex jipproċessa l-fdalijiet tat-tonn.

Il-problemi bdew kif beda jopera l-impjant hekk kif beda l-proċess biex l-apparat istallat ikun ikkummissjonat. Jiena infurmat li d-ditta li mingħandha inxtara l-apparat ma ntalbitx biex tieħu ħsieb ukoll li dan ikun ikkummissjonat. Mid-dehra dawk li ġew inkarigati ma tantx kellhom esperjenza f’dan ix-xogħol, kif jidher, wara kollox mir-riżultati miksuba.  

Forsi l-ERA tiftaħ investigazzjoni biex ikun stabilit mhux biss x’ġara imma ukoll min kien responsabbli. Għax hu essenzjali li jkun assigurat li kull min kien involut, inkluż l-ERA, jitgħallem minn din l-esperjenza. Din hi froġa li nħolqot mis-settur privat minkejja li kien qed jaħdem taħt is-superviżjoni tal-ERA! Anke proġett tajjeb irnexxielhom b’inkompetenza kbira jeqirduh!

Ippubblikat fuq Illum: 18 ta’ Diċembru 2022

The art of messing up

The processing plant for Tuna By-Products at Ħal-Far had the potential to be a significant project contributing to the development of the circular economy in Malta. Like many other things it has been messed up.

On paper it was a first-class project. In practice, so far, it is developing into another disaster. Titbits of information which have come my way indicate that eventually it will most probably result that cost-cutting relative to commissioning of the equipment installed in the processing plant is the primary cause of the developing mess.

The end result of this mess-up is that of transforming a potential positive into an absolute negative. The effects of this will be felt for quite some time as it has reinforced the existing mistrust of the authorities who have proven once more that they are incapable of guiding a beneficial project to fruition!

Birżebbuġa is once more shouldering all the resulting inconvenience as it has been doing for many years relative to other industrial operations in the area.  The assault on Birżebbuġa over the years has negatively impacted the quality of life of its residents. The Freeport Terminal tops the list with its round-the-clock inconvenience. It is only relatively recently that this inconvenience has started being addressed.

To add insult to injury the Ħal-Far Industrial Estate will shortly also host a racetrack, the funds for which have already been allocated through the monies collected from the sale of golden passports!  

The latest affront on Birżebbuġa has been the operations of Aquaculture Resources Ltd which commenced earlier this year, and specifically the result of fishy effluent ending up in residential areas in Birżebbuġa.  The management of Aquaculture Resources Ltd has refused to take responsibility for the unbearable fish odours and sewage leaks that have affected the area, stating that the  company has taken measures to contain smells within the tuna by-product processing  plant. 

The building envelope of the tuna byproduct processing plant was approved through a fast-track procedure made possible some years back through amendments to the Development Notification Order. This, in practice, eliminated public consultation for construction works in industrial estates.  As a result, no-one was aware that on 16 March 2021 the Planning Authority issued a development permit bearing reference DN 01359/20 for the Construction of a Tuna Rending Factory on Plot 36B of Ħal-Far Industrial Estate. The permit was issued to Dr Charlon Gouder, the CEO of Aquaculture Resources Limited.

The public consultation only commenced in June 2022, after the general elections, through the publication of the documentation for the environmental permitting process known as the IPPC application. IPPC referring to the Integrated Pollution Prevention and Control as regulated by the EU Directive bearing that name and forming part of Maltese law since EU accession in 2004.

The IPPC Directive seeks to ensure that there is one integrated process addressing the environmental impacts resulting from a number of industrial processes. The tuna byproduct processing plant is subject to this regulatory process.

The IPPC regulatory process requires the presentation of detailed technical documentation relative to the proposed industrial process, the resulting environmental impacts and the manner in which it is proposed to address these same impacts.

This documentation was compiled and after being examined by ERA an operating permit for the Tuna byproduct processing plant was issued.

The problems started with the commencement of operations which were initiated in order to carry out the commissioning of the supplied equipment. I am informed that the suppliers of the equipment were not entrusted to carry out the commissioning. Apparently, those entrusted with the commissioning did not have sufficient experience: the results achieved so far are indicative enough of this fact.

Someday maybe ERA will commission an investigation into what went wrong and who was responsible for the resulting mess.  This is essential in order to ensure that lessons are learnt by all those involved. This is a mess created by the private sector subject to supervision by ERA! They have managed to mess up a good project.

published in The Malta Independent on Sunday : 18 December 2022

Birżebbuġa: minn ġot-taġen għal ġon-nar

Id-deċiżjoni tal-Gvern li jagħżel sit għal trakka għat-tlielaq tal-karozzi f’Ħal-Far, viċin ta’ Birżebbuġa juri nuqqas kbir ta’ sensittività fil-konfront tal-komunità ta’ Birżebbuġa. Ir-residenti ta’ Birżebbuġa ilhom is-snin jaqilgħu ġo fihom bl-istorbju madwarhom. Imma ħadd mill-awtoritajiet m’hu qed jagħti każ. Kollha għala biebhom.

Il-parti l-kbira tal-ajruplani jinżlu fl-Ajruport Internazzjonali tal-Gudja minn fuq parti miż-żona residenzjali ta’ Birżebbuġa. Dan iseħħ kuljum. Ir-residenti tant draw b’dan, li uħud ftit li xejn għadhom jagħtu kaz bl-ajruplani storbjużi jittajjru fil-baxx : avolja xorta qed issir ħsara lill-saħħithom kif tispjega repetutament l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa (WHO). Ma’ dan żid l-impatti tat-Terminal tal-Port Ħieles, kuljum, xi drabi lejl u nhar. Xi drabi diffiċli biex tissaporti. Meta wara ġurnata xogħol tfittex il-mistrieħ u ma issibux, tkun ilħaqt il-limitu tal-paċenzja.  

Dan it-tniġġiż xi kultant jitnaqqas ftit bħala riżultat ta’ titjib fl-iżviluppi teknoloġiċi. Imma huwa ċar li sostanzjalment, Birżebbuġa, ser tibqa’ tgħum fl-istorbju.

Iż-żona residenzjali Tal-Papa f’Birżebbuġa hi l-iktar waħda effettwata mill-istorbju ġġenerat mill-ajruplani u mit-Terminal tal-Port Ħieles. Hi ukoll iż-zona l-iktar viċin tat-trakka għat-tlielaq tal-karozzi.   Apparti ż-żona Tal-Papa li qegħda ġol-limiti tal-iżvilupp hemm ukoll il-komunità residenzjali ċkejkna ta’ Bengħajsa kif ukoll numru żgħir ta’ residenzi rurali: fihom ukoll jgħixu in-nies!  

Iz-zona residenzjali Tal-Papa qegħda 1,500 metru biss il-bogħod mit-trakka proposta. Hemm numru ta’ residenzi rurali, barra miz-zona tal-iżvilupp li huma ferm iktar viċin tat-trakka minn hekk.  

L-art li fuqha hemm il-proposta għal trakka tat-tlielaq tal-karozzi illum hi parti miż-żona industrijali ta’  Ħal-Far. Issa jidher li anke l-Malta Industrial Parks ser tibda tilgħab il-logħob elettorali. Mhix xi ħaġa normali li l-Malta Industrial Parks tirrilaxxja art li tifforma parti minn żona industrijali. Għall-ebda raġuni! L-unika żvilupp li jista’ jsir fuq art ta’ din ix-xorta hu żvilupp industrijali. Il-bqija mhux aċċettabbli għax imur kontra dak li jipprovdi l-pjan lokali.  Is-saltna tad-dritt tapplika għall-ippjanar tal-użu tal-art ukoll: għar-regoli u r-regolamenti tal-ippjanar. Il-Pjani Lokali m’għandhomx jibqgħu jġebbdu fihom. Giebuhom agħar miċ-chewing gum.

L-iżvilupp tat-trakka għat-tlielaq tal-karozzi fuq l-art li ġiet indikata ser iwassal għal tniġġiż sostanzjali mill-ħsejjes ġġenerati li ser ikollhom impatt fuq iż-żona residenzjali f’Birżebbuġa li hi viċin ħafna. Miżuri ta’ mitigazzjoni jistgħu jnaqqsu xi ftit dawn l-impatti, imma dawn l-impatti sostanzjalment ser jibqgħu hemm, idejqu lir-residenti.

Is-sit hu diġa użat għat-tlielaq fi tmiem il-ġimgħa. L-istorbju ġġenerat f’dawn il-ġranet jasal anke sa Ħal-Safi u Ħal-Kirkop, aħseb u ara sa Birżebbuġa. Residenti infurmawni li xi drabi l-attività konnessa mat-tlielaq tal-karozzi ġieli damet sas-sagħtejn ta’ fil-għodu. Lir-residenti, id-dilettanti tat-tlielaq tal-karozzi dejjem ġew għala biebhom minnhom!  Hu ftit diffiċli li wieħed jifhem kif jistgħu jibdlu l-imġiebha tagħhom issa.

It-tniġġiż ikkawżat mill-ħsejjes ser ikollu ukoll impatt fuq iż-żona ta’ importanza ekoloġika li qegħda fil-viċin ħafna. Issa ser ikun possibli li naraw kif dawk li jmexxu l-ERA, l-awtorità li tħares l-ambjent, jitgħawġu ġanċ biex jippruvaw jiġġustifikaw dak li mhux ġustifikabbli.

Safejn naf jien, f’Malta ma hawn l-ebda sit li jista’ jakkomoda b’mod raġjonevoli t-trakka proposta għat-tlielaq tal-karozzi mingħajr ma tikkawża impatti negattivi fuq in-nies jew fuq l-ambjent jew it-tnejn. Malta żgħira fid-daqs u iktar ma nirrealizzaw dan malajr iktar ċans li tieqaf issir il-ħsara permezz ta’ proġetti li ma hawnx spazju għalihom. In parti dan hu l-prezz li jeħtieg li nħallsu għal nuqqas ta’ ippjanar tul is-snin.

Kemm il-PN kif ukoll il-PL jappoġġaw dan il-ġenn. It-tnejn li huma jitgħawġu ġanċ biex jappoġġaw dawn il-proposti. Sal-lum ma iddejqux li jissagrifikaw il-kwalità tal-ħajja tar-residenti ta’ Birżebbuġa biex jissodisfaw il-lobby tat-tiġrijiet tal-karozzi.  Il-komunità residenzjali ta’ Birżebbuġa ilha taqla’ ġo fiha.  Li l-Gvern ikompli jżid ma dan hu inuman. Birżebbuġa ser tispiċċa minn ġot-taġen għal ġon-nar.

Huwa biss b’membri parlamentari ħodor minn ADPD fil-Parlament li jmiss li nistgħu nibdew nindirizzaw dawn l-abbużi. Il-PLPN ma jinteresshomx mill-kwalità tal-ħajja tan-nies imma biss mill-poter!

ippubblikat fuq Illum: Il-Ħadd 3 t’Ottubru 2021

Birżebbuġa: adding insult to injury

Government’s decision to select a site for a car-racing track at Ħal-Far, on the outskirts of Birżebbuġa, betrays a gross lack of sensitivity towards the welfare of the Birżebbuġa community. Birżebbuġa residents have been at the receiving end of noise pollution for ages. Apparently, no one in authority cares. They are not the least bothered.

Most aircraft approach landing at Gudja International Airport over part of the Birżebbuġa residential area. This happens throughout most of any normal day. Birżebbuġa residents are so used to it that at times they barely notice the noise from aeroplanes at low altitude blasting above: nothwithstanding, this is damaging to their health as attested to repeatedly by the World Health Organisation (WHO). Added to this, Birżebbuġa residents have to bear the impacts of the Freeport Terminal, likewise a round the clock operation! At times the noise pollution from the Freeport Terminal in areas of Birżebbuġa is unbearable. After a day’s work you seek some resting time and you are obstructed from doing so by the excessive noise around you.

These noise sources may be slightly mitigated through the application of technological improvements. It is however clear for Biżebbuġa residents that these impacts are substantially here to stay.

The Tal-Papa residential area in Birżebbuġa is already the zone most impacted by aircraft and Freeport Terminal noise pollution. It is also the zone closest to the planned car-racing track.  Beyond the residential development within the limits of development there is also the Bengħajsa hamlet as well as a number of rural units, some of which are still used for residential purposes.

The Tal-Papa residential area is as close as 1,500 metres to the proposed racing track. A number of rural residences, outside the development zone are even closer than this to the projected racetrack. 

The land on which the racing track proposal may be developed forms part of the Ħal-Far Industrial Estate. It seems that now, even Malta Industrial Parks is playing electoral games.  It is not normal for Malta Industrial Parks to release land forming part of an industrial estate for any purpose whatsoever! The only permissible development on such land is related to industrial development. Anything beyond that is unacceptable as it goes against the parameters determined by the Local Plan. The rule of law is applicable to planning rules and regulations too. Local Plans should not be further transformed into chewing gum, having unlimited elasticity!

The development of the car-racing track on the indicated land will generate substantial noise pollution which will impact a residential area in Birżebbuġa which is not so far away. Mitigation measures may reduce slightly the impacts but it will keep annoying the residents just the same!

The site is already in use on weekends: the resulting acoustic pollution is being picked up as far away as Kirkop and Safi, let alone in Birżebbuga itself. At times, residents inform me that this goes on well into the night, even as late as 2am. Car-racing enthusiasts never had the minimum of respect towards the residential community! It is difficult to imagine how they could change their behaviour at this point in time.

The acoustic pollution generated will also have an impact on an area of ecological importance close by. We will now be able to see how far the ERA bigwigs twist their spine to enable them to justify the unjustifiable.

As far as I am aware no site in Malta can reasonably accommodate this racing track without being the cause of extreme nuisance to residents, damaging to the environment or both. Malta is small in size. The sooner this basic fact sinks in, the better. It should be realised that there is no room for projects such as this car-racing track!  In part this is the price we have to pay for a lack of planning over the years.

Both the PN and the PL are supporting this madness. Both of them are willing to accommodate the racing track lobby. They have so far considered the Birżebbuġa residential community as unavoidable collateral damage in their drive to satisfy the racing track lobby. The Birżebbuġa residential community has already been at the receiving end of all sorts of acoustic pollution. Adding to this is grossly inhumane. It adds insult to accumulated injury.

Only Green MPs in the next parliament can apply the brakes to this madness. PLPN is not interested in the welfare of residents: they are only interested in raw power.

published in The Malta Independent on Sunday : 3 October 2021

We need a Carbon Budget

Searching for the word “climate” through the 2021 Pre-Budget document published earlier this week entitled Towards a Sustainable Economy one finds the word three times: twice referring to the United Nations Agenda which has to be addressed by Malta as a prospective UN Security Council member, while a third reference is to policy documents under preparation in Malta. The word climate in the pre-budget document is not associated with any climate change policy implementation or action and its impact on the Maltese economy.

It is already five years since the Paris Climate Summit and its conclusions are still being “studied” in Malta. If we keep on procrastinating, achieving carbon neutrality by 2050 will be very difficult to attain.

When Parliament approved the Climate Action Act in 2015 it identified that one of the tools to be used in the politics of climate change was the formulation of a Low Carbon Development Strategy. Consultation on a Vision to develop such a strategy was carried out in 2017, but three years down the line the final policy document is nowhere in sight, even though the Minister for Climate Change Aaron Farrugia has indicated that it may be concluded towards the end of this year. 

A Low Carbon Development Strategy will identify those sectors which are of considerable relevance in developing a low carbon strategy. Some of them are major carbon emission contributors to be addressed. Other sectors are part of the solution as they provide alternative tools which serve to decouple the economy from intensive energy use, in the process reducing carbon emissions.

The Vision which was subject to public consultation three years ago identifies a number of sectors as areas for climate action, namely: enterprise, energy, transport, waste, water, agriculture, tourism, information and communication technologies (ICT) and finance.

The Low Carbon Development Strategy, when published, should address these areas of action. It would also be expected that such a strategy would also identify the manner in which we will be in a position to achieve our target of carbon neutrality. Such a strategy would also, for completeness be expected to be coupled with a carbon budget which would break down the general target into specific manageable objectives which could be achieved over a specific and reasonable timeframe.

At the Paris Climate Summit, together with all other countries, Malta made pledges to take action in order to lay the foundations for reducing climate impacts. If all the pledges made at Paris are honoured, however, we will still be very far off from achieving the target of not exceeding a two-degree Celsius temperature rise. Much more is required.

Unfortunately, Malta’s climate related policies are double faced. On one hand the Malta government publicly pledges action to address climate change. Simultaneously, however, it proceeds with massive road infrastructural projects which encourage more cars on our roads. On the other hand, plans for the electrification of our roads are apparently subject to an elephantine gestation period. In the meantime, car emissions compete with power generation emissions as Malta’s major contributor to climate change.

It is unfortunate that the Low Carbon Development Strategy and the associated Carbon Budget are taking too long to be formulated. It will take much longer to implement them as special interest groups will undoubtedly seek to protect their specific areas to the detriment of attaining our carbon-neutral objective.  

Malta should be at the forefront of climate change action. Parliament’s declaration recognising the existence of a climate emergency is not enough. Words must give way to action. As an island, Malta should be aware that a primary climate change challenge in the years to come will be a rising sea level as a result of which the coastline may recede inwards at a rate so far unknown. The coast, we may remember, is home to most of our maritime and tourism infrastructural facilities, all of which are under threat. Even residential areas close to the sea level will be impacted. This would include all sandy beaches and the residential/commercial areas at l-Għadira, Xemxija, Salini, Gzira, Msida, Sliema, Ta’ Xbiex, Pietà, Marsa, Marsaxlokk, Marsaskala, Birzebbuga, Xlendi, and Marsalforn. Impacts could also move towards inland low-lying areas such as Qormi.

If we take too long to bring our own house in order, it may be too late.

published in The Malta Independent on Sunday : 13 September 2020

Malta: b’politika diżonesta dwar il-klima

Stimi dwar kemm jista’ jogħla l-livell tal-baħar, b’mod globali kif ukoll fl-Ewropa, ivarjaw skond kif wieħed iqis ir-rata tad-dewbien tas-silġ akkumulat fil-poli kif ukoll fi Greenland. Il-mod kif nilqgħu għall-emissjonijiet tal-karbonju ukoll għandu impatt fuq dawn l-istimi. Dawn l-istimi fil-fatt ivarjaw minn żieda ta’ 34 ċentimetru sa żieda ta’ 172 ċentimetru sa tmiem dan is-seklu. Imma jekk l-emissjonijiet tal-karbonju jkunu indirizzati b’politika iffukata u effettiva, din iż-żieda tista’ tkun waħda iżgħar.

Minkejja dan, ħadd ma qiegħed f’posizzjoni li jantiċpa jekk din iż-żieda fil-livell tal-baħar tkunx waħda gradwali inkella jekk din isseħħx f’daqqa. Hemm iżda l-biża’ li l-gravità tas-sitwazzjoni tista’ taċċellera avolja il-jekk u l-meta ħadd ma jaf. Din hi xi ħaga ġdida għal kulħadd!

Kull żieda fil-livell tal-baħar, kemm jekk isseħħ b’mod gradwali kif ukoll jekk isseħħ f’daqqa, ikollha impatt fuq il-kosta u b’mod partikolari fuq l-infrastruttura żviluppata tul iż-żmien. Din l-infrastruttura hi primarjament waħda turistika imma tinkludi ukoll żvilupp residenzjali li xi drabi jasal sax-xifer, sal-baħar: kemm bl-approvazzjoni tal-awtoritajiet u anke xi minndaqqiet mingħajrha!

Il-ħsara potenzjali għall-infrastruttura kostali hi kwistjoni li għandha tħassibna. Din diġà sofriet ħsarat diversi minħabba il-maltemp qalil li żied fil-frekwenza u l-intensità tul dawn l-aħħar snin. L-impatt ta’ żieda fil-livell tal-baħar bla dubju ser joħloq tibdil kbir tul il-kosta kollha tal-gżejjer Maltin. L-istorja tgħallimna. Nhar it-Tnejn 28 ta’ Diċembru 1908 fil-5.20 ta’ fil-għodu Messina fi Sqallija ġarrbet wieħed mill-iktar terrimoti qliel li qatt kien hawn fl-Ewropa, b’qawwa mkejla ta’ 7.5 fuq l-iskala Richter. Immedjatament, inħoloq tsunami b’mewġ għoli sa 9 metri. Madwar sagħtejn wara, fit-7.45 ta’ fil-għodu dan it-tsunami, ftit immansat, wasal fil-gżejjer Maltin.

Diversi gazzetti Maltin ta’ dak iż-żmien irrappurtaw li l-lokalitajiet mal-kosta viċin il-livell tal-baħar kienu mgħarrqa fl-ilma mit-7.45 ta’ fil-għodu għax b’effett taz-tsunami l-baħar tela’ l-art. Dan baqa’ sal-4.00 ta’ waranofsinnhar meta l-baħar reġa’ ikkalma u rritorna lejn il-livelli normali tiegħu! Herbert Ganado, f’l-ewwel volum ta’ Rajt Malta Tinbidel jgħid li residenzi u ħwienet tul il-kosta ta’ tas-Sliema, l-iMsida u tal-Pietà kienu mgħarrqa f’tebqa’ t’għajn għax daħlilhom kwantità ta’ ilma fis-sular terran. Bħala medja l-baħar għola madwar erba’ piedi : 1.20 metri. Fil-Port il-Kbir, imma, ma ġara xejn għax kien imħares mill-breakwater, li l-bini tiegħu kien ġie ffinalizzat madwar sentejn qabel, fis-sena 1906.

Żieda fil-livell tal-baħar bħala riżultat tat-tibdil fil-klima tkun tfisser repetizzjoni tal-impatti taz-tsunami tal-1908 mifruxa iktar u fuq bażi permanenti. Il-lokalitajiet Maltin tul il-kosta li qegħdin viċin tal-livell tal-baħar jispiċċaw b’mod permanenti fl-ilma baħar. Dan ikun jinkludi r-ramliet kollha u żoni kummerċjali u residenzjali fl-Għadira, ix-Xemxija, is-Salini, l-Gzira, l-iMsida, tas-Sliema, Ta’ Xbiex, Tal-Pietà, il-Marsa, Marsaxlokk, Marsaskala, Birzebbuġa, ix-Xlendi, u Marsalforn. L-impatti jistgħu jinħassu iktar il-ġewwa mill-kosta ukoll, f’lokalitajiet li huma f’livell tal-baħar bħal Ħal-Qormi u allura jeffettwa l-inħawi kollha mix-xatt tal-Marsa sa Ħal-Qormi b’dik li hi magħrufa bħala l-Marsa tal-Inġliżi b’kollox. Dan jeffettwa ukoll l-investiment fl-infrastruttura sportiva.

Li jogħla l-livell tal-baħar issa hu inevitabbli. Imma b’ħidma bil-għaqal għad hemm ċans li nnaqqsu kemm dan jogħla. Dan jista’ jseħħ kemm-il darba nieħdu passi biex innaqqsu l-emmissjonijiet tal-karbonju u allura inkunu qed nagħtu kontribut biex iż-żieda fit-temperatura globali tkun l-inqas possibli.

Fis-summit ta’ Pariġi, Malta, flimkien mal-bqija tal-pajjiżi, wegħdet li tieħu azzjoni konkreta biex ikun possibli li jonqsu l-impatti fuq il-klima. Però anke jekk il-wegħdiet kollha li saru f’Pariġi jkunu onorati, hu ċar li għadna l-bogħod ħafna milli nilħqu l-mira miftehma li ma naqbżux iż-żieda ta’ żewġ gradi Celsius fit-temperatura. Hu meħtieġ ħafna iktar mingħand kulħadd. Hemm bżonn mhux biss iktar azzjoni konkreta imma ukoll politika koerenti u konsistenti.

Il-politika ta’ Malta dwar il-klima, imma, hi waħda diżonesta. Nuru wiċċ b’ieħor kontinwament. Min-naħa l-waħda l-Gvern Malti jwiegħed li jaġixxi biex ikun possibli li nindirizzaw il-klima. Imma fl-istess ħin jibqa’ għaddej bi proġetti infrastrutturali li jinkoraġixxu iktar karozzi fit-toroq u allura iktar emissjonijiet. L-emissjonijiet tal-karozzi jikkompetu ma dawk li joriġinaw mill-ġenerazzjoni tal-elettriku.

Hemm bżonn li ndaħħlu ftit sens u konsistenza fil-politika ta’ Malta dwar il-klima. Għax sakemm nibqgħu inkonsitenti kullma qed nagħmlu hu li qed ngħinu biex ikompli jitħaffar il-qabar tagħna.

 

ippubblikat fuq Illum : il-Ħadd 24 ta’ Mejju 2020

Malta: a double-faced climate change policy

Estimates for sea-level rise, both globally as well as in Europe, vary depending on the assumptions made as to the rate at which ice at the polar caps and Greenland is melting.

The carbon emission-mitigation policy scenario also has a direct bearing on these estimates. These estimates range between a 34- and 172-centimetres potential sea-level rise by the end of the current century. Lower emissions together with a focused mitigation policy may restrict sea-level rise towards the lower end of the range.

However, notwithstanding, no one is in a position to predict as to whether such a sea-level rise will be gradual or sudden. It is however feared that once a tipping point is reached changes may occur at a much faster pace than anticipated. We all are on a learning curve on this!

Any sea-level rise, gradual or sudden, will have an impact on our coastline and in particular on the infrastructure developed over the years along the coast. This infrastructure is primarily of a touristic nature but it also includes residential development at times built along the water’s edge with or without the acquiescence of the planning authorities.

There is nothing to worry about if the sea-level rise wipes out abusive development. When one considers the potential impact on coastal infrastructure that is, however, a different kettle of fish.

The coastal infrastructure is already battered by the ever-frequent storms. The impact of a sea-level rise will without any doubt redraw the coastal map of the Maltese islands.

Let us have a look at our history books. At 5.20am of Monday 28 December 1908, Messina in neighbouring Sicily experienced one of the most powerful earthquakes to ever hit Europe, measuring 7.5 on the Richter scale. Immediately, a tsunami generating waves as high as 9 metres was unleashed. Just over two hours later, at 7.45am, the tsunami, slightly tamed, reached the Maltese Islands.

Various local newspapers of the time reported that low-lying areas were flooded from 7.45am until around 4.00pm when the sea receded back to its “normal level”. Herbert Ganado, in his Rajt Malta Tinbidel (Volume 1, page 37) states that residences and shops along the coast in Sliema, Msida, and Pietà were suddenly flooded. The average sea-level rise was 1.20 metres. The Grand Harbour was spared as it was protected by the breakwater, whose construction had been finalised a couple of years earlier.

A sea-level rise as a result of climate change would repeat the Malta impacts of the 1908 tsunami on a permanent basis. The low-lying parts of the Maltese coastline would then be permanently underwater. This would include all sandy beaches and the residential/commercial areas at l-Għadira, Xemxija, Salini, Gzira, Msida, Sliema, Ta’ Xbiex, Pietà, Marsa, Marsaxlokk, Marsaskala, Birzebbuga, Xlendi, and Marsalforn. Impacts could also move towards the inland low-lying areas such as Qormi.

Sea-level rise is inevitable. It is only its extent which can be reduced. This can happen if we take appropriate action which reduces carbon emissions and hence contributes to nudging the temperature increase towards the least possible.

At the Paris Climate Summit, together with all other countries, Malta made pledges to take action to lay the foundations for reducing climate impacts. If all the pledges made at Paris are honoured, however, we will still be very far off from achieving the target of not exceeding a two-degree Celsius temperature rise. Much more is required.

Malta’s climate related policies are double faced. On one hand the Malta government pledges action to address climate change. Simultaneously it proceeds with road infrastructural projects which encourage cars on our roads. Car emissions compete with power generation emissions as Malta’s major contributor to climate change. Is it not about time that we bring our own house in order? We are digging our own grave with a double-faced climate policy.

published on The Malta Independent on Sunday : 24 May 2020

Is-solidarjetà mhiex qegħda fuq kwarantina

Il-kriżi tal-Covid19 tatna affarijiet ġodda biex ninkwetaw dwarhom. Il-problemi l-qodma għadhom magħna, imma issa tilfu l-importanza u l-urġenza tagħhom fid-dawl tal-kriżi kurrenti. Saħħitna, kemm individwalment kif ukoll b’mod kollettiv hi taħt theddida. L-ekonomija wieqfa u xi setturi ambjentali bdew jirpiljaw bil-mod.

Waqt li setturi differenti tal-ħidma tal-pajjiż qed jieqfu jew jiġu mwaqqfa bħala miżura ta’ prewkazzjioni, hu tajjeb li nassiguraw li s-solidarjetà ma tiġix imqegħda fi kwarantina.

Is-solidarjetà bejnietna hi essenzjali mhux biss biex inwieżnu lil xulxin illum, waqt il-kriżi, imma ukoll fi trieqitna biex il-pajjiż jirkupra u jerġa’ jibda jaħdem mill-ġdid. Irridu nifhmu li kulħadd hu importanti: dan jgħodd għal kull persuna mingħajr l-ebda eċċezzjoni. Ħadd ma għandu jkun injorat inkella jitħalla jaqa’ lura. Meta l-kriżi toqrob lejn tmiemha b’dan il-mod inkunu iktar b’saħħitna u fil-mixja tagħna nkunu għarafna napprezzaw aktar u aħjar lil xuxlin.

L-awtorijiajiet tas-saħħa f’Malta aġixxew b’kawtela raġjonevoli meta bdew jippjanaw minn kmieni għall-imxija tal-Covid19. It-tnaqqis gradwali ta’ attività mhux essenzjali, kienet, b’mod ġenerali, ippjanata tajjeb, b’eċċezzjoni waħda. Il-ftuħ tal-istaġun tal-kaċċa fir-rebbiegħa ukoll hu waħda mill-attivitajiet mhux essenzjali li ma kienx hemm ħtieġa li jiftaħ. Il-kumitat Ornis kien irresponsabbli li ta parir biex l-istaġun jinfetaħ. Il-Gvern qatt ma messu aċċetta li dan jiftaħ.

Il-komunità tal-kaċċa tilfet opportunità li tippreżenta ruħha f’dawl differenti. Sfortunatament, għal darba oħra ikkonfermat li mhiex kapaċi taġixxi b’mod responsabbli.

Inkunu b’saħħitna jekk ilkoll kemm aħna naġixxu b’mod responsabbli. Għandna nsegwu l-parir li ngħatajna biex preferibilment nibqgħu ġewwa. Mhux il-waqt la għal picnic, la għall-camping u wisq inqas għal mixjiet fil-kampanja inkella għall-kaċċa.

Hu ukoll opportun li nirrealizzaw li r-razziżmu jagħmel ħsara iktar mill-Covid19.

Matul il-ġimgħa ċ-Ċentru Miftuħ ta’ Ħal-Far tqiegħed taħt kwarantina u dan wara li madwar tmien residenti tiegħu kienu identifikati bħala posittivi għall-Covid19. Kienet opportunità oħra li r-razzisti fostna ippruvaw jisfruttaw biex ikesksu. Ftit huma konxji li l-komunità ta’ Ħal-Far hi fost dawk li huma mill-iktar vulnerabbli b’mod partikolari minħabba l-ispazju ffullat li tqegħdu fih. Kif spjegajt fil-blog tiegħi nhar it-Tlieta, tkun deċiżjoni għaqlija kieku din il-komunità ta’ Ħal-Far, waqt li għaddejja l-kriżi kurrenti, tkun tista’ tagħmel użu mill-lukandi li presentement huma vojta u li m’humiex jintużaw. Dan mhux biss ikun fl-interess tagħhom u ta’ saħħithom. Huwa ukoll fl-interess tagħna lkoll li jittieħdu l-passi kollha neċessarji biex tkun ikkontrollata iktar l-imxija tal-Covid19. Il-Gvern għandu l-awtorità kollha biex jieħu deċiżjoni ta’ din ix-xorta għax il-liġi tipprovdi għaliha. Iktar ma issir malajr iktar aħjar għax b’hekk ikun indirizzat wieħed mir-riskji l-kbar li jista’ jwassal għat-tixrid aċċellerat tal-Covid19.

Fuq livell ta’ Unjoni Ewropea id-dibattitu dwar il-ħidma li trid issir wara li tintemm il-kriżi Covid19 għaddej.

Hu fatt li b’mod ġenerali l-Unjoni Ewropeja ma kienitx imħejjija għall-wasla taI-Covid19 u l-emerġenza li rriżultat. Bħala riżultat ta’ dan, fl-ewwel ġimgħat la l-Italja u l-anqas Spanja ma sabu l-appoġġ li tant kienu jeħtieġu. Dan wassal biex is-servizzi tas-saħħa f’dawn il-pajjiżi ma setgħux ilaħħqu biex jindirizzaw l-impatti tal-mixja tal-virus u kienu f’xifer il-kollass.

It-telf ta’ kull ħajja hi dejjem okkazjoni ta’ dieqa kbira. Imma meta din tkun frott ta’ nuqqas ta’ preparazzjoni adegwata tkun ukoll riżultat ta’ inkompetenza.

Id-dibattitu illum huwa ukoll dwar liema hi l-aħjar triq il-quddiem. Pajjiżi min-nofsinnhar tal-Ewropa, ewlenin fosthom l-Italja u Spanja, b’appoġġ tal-Ħodor u s-soċjal demokratiċi fil-grupp S & D, qed jargumentaw favur il-ħruġ ta’ coronabonds mill-Unjoni Ewropeja. Bonds li hu propost li jimmaturaw fit-tul u dan kemm biex jitnaqqsu l-ispejjes biex dawn ikunu amministrati kif ukoll biex ikun assigurat li l-piż jintrefa minn kulħadd.

Qed nikteb l-Erbgħa fil-ghaxija meta jidher li għad ma hemm l-ebda konklużjoni dwar dan kollu. Hi triq, iżda, li għandha twassal għal solidarjetà u mhux għal karità.

Is-solidarjetà mhiex taħt kwarantina. Hi t-triq il-quddiem kemm f’Malta kif ukoll fl-Ewropa. Wara kollox hi parti integrali mid-DNA tagħna.

 

Ippubblikat fuq Illum : Il-Ħadd 12 t’April 2020

Solidarity is not on quarantine

The COVID-19 outbreak has changed what we are worrying about. Old problems are still around but their relative importance has been overshadowed by the current crisis. Our health, both individual and collective, is endangered. The economy is at a standstill and specific sectors of the environment are slowly recovering.

As more sections of society grind to a halt on a voluntary or compulsory lockdown, as a precautionary measure, it is important to ensure that solidarity is not placed on quarantine.

Solidarity is essential to support each other, primarily the most vulnerable amongst us. It is also essential both for our survival and for the eventual recovery of the country. In the process we must emphasise that everyone is important and no one is to be left behind or on his/her own. We must ensure that when this crisis is over, we come out of it stronger and wiser.

The health authorities in Malta acted with reasonable caution when they acted early to plan for the COVID-19 outbreak. The gradual reduction of non-essential activity was also generally planned responsibly, with one exception. The opening of the spring hunting season planned for this weekend is uncalled for. The Ornis Committee was irresponsible when it recommended its opening and government should not have accepted its advice.

The hunting community missed an opportunity which could have depicted them in a different light. They confirmed once more that in the hunting leadership’s dictionary the term “responsibility” has no significance.

We will be stronger if all of us act responsibly. We are being advised to preferably remain indoors. It is not the time for picnics, camping, walks in the countryside or hunting.

It is also time to realise that racism is more damaging than COVID-19.

During the week the open centre at Ħal-Far was placed on quarantine after some eight of its residents tested positive for COVID-19. It was a ranting opportunity for the racists among us. Little do they realise that the Ħal-Far community is among the most vulnerable due to the over-crowded space they have been provided with. As I explained on my blog last Tuesday, it would be reasonable at this point to shift the Ħal-Far community to vacant hotels for the duration of the crisis. It is not only in the interest of the Ħal-Far community but also in our own interest so as to ensure that the spread of COVID-19 is further contained. Government has the full authority to proceed in this direction through existing legislation. The sooner this is done the better as this would be a very effective measure to contain a high risk area which could get out of hand and accelerate the spread of COVID-19.

On a European Union level the debate on the post-COVID-19 era is in full swing.
The COVID-19 outbreak found the EU inadequately prepared for the resulting emergency. As a result, in the initial weeks, Italy and Spain were not sufficiently supported and consequently their health services were overwhelmed and could not cope with the spread of the virus.

Loss of life is always regrettable. However, when this results from a lack of adequate preparation it is more a case of incompetence.

The current debate is on the best way forward. Southern European countries, primarily Italy and Spain, buttressed by the European Greens and the S & D, are arguing in favour of so-called coronabonds. The issuance would take the form of bonds with a long maturity, thereby alleviating debt servicing costs and burden-sharing among EU Member States. I am writing on Wednesday, when conclusions seem to be still far away. This should however follow a path of solidarity not one of charity.

Solidarity is not on quarantine. Solidarity is the way forward both on a national level as well as on an EU level. It is, after all, an essential element of our DNA.

 

published on The Malta Independent on Sunday : 12 April 2020

It-tnaqqis tal-iskart iġġenerat, jipproteġi l-art agrikola

Ir-residenti ta’ Birżebbuġa jilmentaw dwar it-tniġġiż mill-ħsejjes iġġenerati mill-Port Ħieles. Ir-residenti tal-Furjana jilmentaw dwar l-impatti tal-cruise liners fuq il-kwalità tal-ħajja tagħhom, kemm minħabba t-tniġġiż tal-arja kif ukoll minħabba t-tniġġiż akustiku. Ir-residenti tal-Gudja, Ħal-Luqa, Ħal-Kirkop u tal-irħula tal-madwar huma effettwati mill-operat tal-uniku ajruport li għandna. L-impjant ta’ Sant Antnin għat-Trattament tal-iskart qatt ma tqies ġar eżemplari mir-residenti ta’ Wied il-Għajn.

Ħadd ma jixtieq miżbla wara biebu. Miżbla jew faċilità għall-immaniġjar tal-iskart wara l-bieb, tfisser iktar minn impatti negattivi jekk teħodlok ukoll l-għodda ewliena tal-għixien tiegħek inkella teqridlek darek. Dan hu l-każ tal–bdiewa u r-residenti tal-Magħtab.

Il-miżbla tal-Magħtab ilha topera mill-1977, meta l-miżbla f’Wied Fulija (Iż-Żurrieq) kienet qed toqrob li timtela.

Il-bdiewa tal-Magħtab ilhom jaqilgħu fuq rashom żmien. Wieħed mill-bdiewa li ltqajt miegħu l-ġimgħa l-oħra spjegali li lill-familja tiegħu, fl-1975 kienu ħadulhom 75 tomna raba’ li kienet tinħadem, ftit iktar minn 84,000 metru kwadru, biex jiffurmaw parti mill-miżbla li nħolqot dakinnhar. Illum ser jeħdulhom 25 tomna oħra biex ikabbru madwar 28,000 metru kwadru.

Kif nistgħu nevitaw li l-kumpless tal-iskart fil-Magħtab ikompli jikber billi jibla’ 254,144 metru kwadru ta’ art, primarjament raba’ li tinħadem, kif qed tipproponi l-Wasteserv?

X’ġustizzja hi li sezzjoni waħda tal-popolazzjoni tkun mistennija li ġġorr waħedha l-piż tal-impatti li lkoll kemm aħna nikkontribwixxu għalihom? Ma jkunx iktar ġust li l-piż jinqasam? Fejn ser niġbdu linja?

Jekk nillimita ruħi għall-materja presentment taħt il-lenti, dik tal-immaniġjar tal-iskart, neħtieġu ppjanar sew u dan fil-kuntest tal-għodda ta’ politika kurrenti li tikkonċerna l-iskart. Imma jeħtieġilna li nimxu mal-miri ta’ ħidma stabiliti, għax inkella ma naslu qatt.
It-tnaqqis tal-ħolqien tal-iskart, li dan jintagħżel (is-separazzjoni) u li jkun riċiklat huma tlett għodod bażiċi fil-ħidma li ssir biex l-iskart ikun immaniġjat. Jekk dan isir sewwa l-ammont ta’ skart li jispiċċa fil-miżbla għandu jonqos b’mod sostanzjali. B’riżultat ta’ hekk jkun hemm inqas ħtieġa ta’ art biex tkun kkonvertita f’miżbla. Dan hu l-iskop tal-leġislazzjoni ambjentali tal-Unjoni Ewropeja li suppost li ilna nsegwu sa minn meta fl-2004 isseħibna fl-Unjoni Ewropea.

Il-politika dwar it-tnaqqis tal-ħolqien tal-iskart tfisser tnaqqis ippjanat tal-iskart iġġenerat. Inizjattivi dwar amminsitrazzjoni elettronika huma passi posittivi f’din id-direzzjoni. L-amministrazzoni elettronika hi waħda bla karti, avolja xi kultant din twassal sempliċiment biex tnaqqas l-użu tal-karta minn uffiċċju u żżidu f’ieħor. Anke it-tnaqqis fl-iskart li joriġina mill-ippakkeġġjar ukoll jikkontribwixxi b’mod sostanzjali għall-iskart iġġenerat. Fi djarna hu possibli ukoll li nnaqqsu l-iskart li nipproduċu. F’dan il-kuntest kampanji ta’ informazzjoni u edukazzjoni għandhom rwol importanti.

Imma hemm kontradizzjoni fil-politika tal-Gvern f’dan ir-rigward. Id-deċiżjoni li jkollna inċineratur tirrikjedi ammont kontinwu ta’ skart biex jitma lill-inċineratur. Filwaqt li suppost li qed ninkoraġixxu t-tnaqqis tal-ġenerazzjoni tal-iskart, l-inċineratur jirrikjedi l-oppost: il-ġenerazzjoni kontinwa ta’ ammont sostanzjali ta’ skart. Mingħajru l-inċineratur ikollu jagħmel id-dieta.

Is-separazzjoni tal-iskart tinvolvi l-għażla ta’ tipi differenti ta’ skart. Dan jiffaċilita li l-iskart li jkun intagħżel ikun użat u mhux mormi. Is-separazzjoni tal-iskart organiku, per eżempju, jiffaċilita it-trattament ta’ dan l-iskart biex minnu jkun prodott kemm l-elettriku kif ukoll il-kompost. L-iskart organiku jammonta għal madwar 50% tal-iskart iġġenerat fid-djar. Imma fl-industrija tal-catering l-iskart organiku jammonta għal porzjon ferm ikbar mill-iskart iġġenerat f’dik l-industrija.

Skond il-Wastserv, 27,000 tunellata ta’ skart organiku inġabru mid-djar matul l-2019. Dan jista’ jiżdied għal 70,000 tunellata fis-sena jekk f’kull dar nagħmlu sforz ikbar biex l-iskart organiku jkun separat. Il-Wasteserv ma tipprovdix informazzjoni dwar l-iskart miġbur mill-istabilimenti tal-ikel. Bħala riżultat ta’ dan in-nuqqas ta’ informazzjoni l-Wasteserve qed tindika li ma tafx x’qed jiġri f’dan il-qasam. Lanqas ma hu ċar jekk l-iskart organiku mhux ipproċessat li dan l-aħħar deher imħallat ma skart ieħor f’ritratti u filmati dwar l-operat tal-miżbla tal-Magħtab hux inkluż fl-informazzjoni ippubblikata mill-Wasteserv.

Li niġbru l-iskart organiku b’mod separt u li nipproċessawh ma jfissirx biss li jkun hemm inqas skart li jmur fil-miżbla: ifisser tnaqqis mhux żgħir fil-gassijiet serra (greenhouse gases) attribwibbli lil Malta u allura tnaqqis tal-impatt Malti fuq it-tibdil fil-klima.

Ir-riċiklaġġ tal-iskart f’Malta għadu lura meta mqabbel ma dak mistenni minna. L-unika qasam li qabad huwa dak li jirrigwarda l-iskart tal-ippakkeġġjar. Iż-żieda meħtieġa fir-riċiklar ukoll tnaqqas l-iskart li jinġabar fil-miżbla u għaldaqstant meta naslu biex inżidu r-rata tar-riċiklar il-Wasteserv ikollha inqas ħtieġa li tuża’ art agrikola biex testendi l-miżbla tal-Magħtab.

L-għajnuna li nistgħu nagħtu lill-bdiewa tal-Magħtab biex ikunu jistgħu jibqgħu jaħdmu ir-raba’ tista’ timmaterjalizza biss jekk inkunu kapaċi innaqqsu bil-kbir l-iskart li nibgħatu fil-miżbla. Għandna niftakru li l-istrateġija kurrenti għall-immaniġjar tal-iskart fil-gżejjer Maltin għandha l-mira ta’ skart zero sas-sena 2050. Għadna lura biex naslu!

Ippubblikat fuq Illum : il-Ħadd 1 ta’ Marzu 2020